„თუ ზუსტად ერთი და იმავე ბუნების ორი ინდივიდუმი გაერთიანდება, მაშინ ისინი ორჯერ უფრო მეტი ძალაუფლების მქონე ინდივიდუმს წარმოქმნიან, ვიდრე — ცალ-ცალკე, თითოეული მათგანია. ამრიგად, ადამიანისთვის არაფერია სხვა ადამიანზე უფრო სასარგებლო. ვიმეორებ, ადამიანი, თავისი არსებობის შენარჩუნებისათვის, იმაზე უმჯობესს ვერაფერს ისურვებდა, ვიდრე იმას, რომ ყველა მათგანი ერთმანეთში ისე თანხმდებოდეს, ყველას გონი და სხეული, თითქოსდა, ერთ გონსა და ერთ სხეულს ქმნიდეს, რომ ყველა იმდენად, რამდენადაც ეს შესაძლებელია, ერთად ცდილობდეს, არსებობა შეინარჩუნოს და ერთად ეძიებდეს ყველასათვის საერთო სარგებელს. აქედან გამომდინარეობს, რომ გონებით მართული ადამიანები, ანუ გონების კარნახით საკუთარი სარგებლის მაძიებელი ადამიანები, თავისთვის არ ინდომებდნენ იმას, რაც სხვა ადამიანებისთვის არ ენდომებოდათ და, აქედან გამომდინარე, ისინი არიან სამართლიანნი, ერთგულნი და პატიოსანნი“.
სპინოზა, „ეთიკა“
უკვე სამ კვირაზე მეტია ჩვენს ქვეყანაში ლამის ქალაქი არ დარჩენილა, რომელშიც საქართველოს მოქალაქეებს პროტესტი და უკმაყოფილება არ გამოუხატავთ. ათვლის წერტილად იქცა 28 ნოემბრის საღამო და ირაკლი კობახიძის ცნობილი განცხადება.[1] სინამდვილეში, ის პროტესტის მხოლოდ გაცხადებულ მიზეზად შეიძლება მივიჩნიოთ, რადგან ევროინტეგრაციის შეჩერება თუ გადავადება, ვერ იქნება სახალხო უკმაყოფილების ერთადერთი საფუძველი. ის შეიძლება იყოს უბრალოდ საბაბი, მრავალი წლის განმავლობაში დაგროვებული ბრაზის გადმოღვრა. ამ პატარა წერილში ვეცდები რამდენიმე კითხვას ვუპასუხო: რა აერთიანებს რუსთაველზე მდგარ ადამიანთა მრავლობას, გარდა ერთი შეხედვით აბსტრაქტული ევროინტეგრაციის სურვილისა? რამდენად მედეგი და გამძლე შეიძლება იყოს მრავლობის ბრაზი და აღშფოთება? რა უნდა დავუპირისპიროთ შიშისა და სიძულვილის აფექტებს?
პოლიტიკა, მეტწილად, არასოდეს ყოფილა რაციონალური გათვლებისა და პრაგმატული გამოანგარიშებების არეალი, ის აფექტების და ვნებების ჩაკეტილი წრეა. ხშირ შემთხვევაში ადამიანები ქუჩაში არ გამოჰყავს გაცნობიერებულ, მიზანმიმართულ ინტერესს, არამედ, უფრო მეტად, აღშფოთების აფექტს, ერთ-ერთ ყველაზე მძლავრ და, ამავე დროს, გამაერთიანებელ ვნებას. საქართველოს მოქალაქეები სხვადასხვა მიზეზის გამო შეიძლება იყვნენ გაბრაზებულნი. მოყოლებული მეორე რესპუბლიკის დაფუძნებიდან, ჩვენს ქვეყანას ტანჯავს ტოტალური კლასობრივი უთანასწორობა, მისგან გამომდინარე სოციალური იერარქიები, რაც ყოფითი ცხოვრების ყველა ასპექტში იჩენს თავს; ადამიანებს ტოვებს მყვლეფავი დაწესებულებების და ტვინის გამომრეცხავი იდეოლოგიური აპარატების ამარა და ართმევს ერთადერთ იმედს, რომელიც 30 წლის განმავლობაში იწარმოებოდა, როგორც აღთქმული მიწა, სამშვიდობოს გასვლა და ქვეყნის შიგნით არსებული წინააღმდეგობების გადაწყვეტა. დამსხვრეულ იმედებს ჩვენი ქვეყნის ე.წ. ხელისუფლება აბრალებს ბუნდოვან, უხილავ, აბსტრაქტულ ძალას, რომელიც ჩვენ დღევანდელ უბედობაში მთავარი დამნაშავეა, ხოლო მათ, ვისაც ამ შიშველი ტყუილის დაჯერება არ სურთ, უნერგავს შიშს და მოსახლეობის მეორე ნაწილში ნაწარმოებ სიძულვილს სწორედ მათკენ მიმართავს. „ქართულ ოცნებად“ წოდებული კორპორაცია ცდილობს, რომ საზოგადოება გახვიოს მწუხარების მომგვრელ აფექტებში, როგორებიცაა შიში, სიძულვილი და აღშფოთება, რაც არა მხოლოდ ამ აფექტების განმცდელ სუბიექტებს, არამედ სახელმწიფოს სტაბილურობას უქმნის საფრთხეს.
პოლიტიკის თეორეტიკოსთა შორის ბენედიქტ სპინოზა ერთ-ერთი პირველი იყო, რომელმაც აფექტების სოციალური როლი დაინახა და თავის ნაშრომებში პოლიტიკური ვნებების ანატომია გვიჩვენა. ვეცდები სპინოზას აფექტების თეორიის მეშვეობით ავხსნა ის სოციო-პოლიტიკური კრიზისი, რომლის წინაშეც ვდგავართ.
„ქართული ოცნება“ წლების განმავლობაში აღვივებდა იმედს,[2] რომ საქართველოს გააწევრიანებდა ევროკავშირში; საპირისპიროდ უწინდელი დამაიმედებელი აღთქმებისა, 2024 წლის საარჩევნო კამპანია ძირითადად ეფუძნებოდა ორ აფექტს: შიშსა[3] და სიძულვილს.[4] ეს აფექტები ნაკვები იყო გარედან მომავალ საფრთხესა და, მეორე მხრივ, ქვეყნის შიგნით არსებულ აგენტურულ ქსელზე ხაზგასმით, რომელიც უცხო ძალას, თითქოს, შიდა არეულობის მოწყობაში ეხმარებოდა. ეს არის მაგალითი კლასიკური შეთქმულების თეორიის და მტრის ხატის შექმნისა, რომელსაც უნდა შეერიოს ნახევარ სიმართლეები, საკუთარი ქვეყნის ისტორიის მითოლოგიზება და მომავლის წარმოდგენა ესქატოლოგიურ ფერებში. „ქართულმა ოცნებამ“ დახატა აწმყო, რომელშიც საქართველო გარშემორტყმულია თავისივე მორალური სიწმინდის, ტრადიციის და ჰეროიკული წარსულის მოშურნე მტრებით, ვისაც ერთი სული აქვთ, როდის დაინგრევა და ომის ქარცეცხლში გაეხვევა სიწმინდის ეს უკანასკნელი ბასტიონი. მტრის ხატის სახით მოგვევლინა ე.წ. „გლობალური ომის პარტია“, რაც ყალბ კონსერვატორულ თხრობაში განასახიერებს ყველა იმ შიშს, რომელიც შეიძლება აბსტრაქტულ ქართველის სახეხატს ჰქონდეს. იმედის წყარო, უცაბედად, გადაიქცა შიშისა და სიძულვილის ხატებად; აქამდე ჩამოყალიბებულ დაპირისპირებაში ევროკავშირი განასახიერებდა მშვიდობის ალაგს, ხოლო რუსეთი ომისა და ნგრევის სიმბოლოს, „ქართულმა ოცნებამ“ ანტაგონისტურ მხარეებს ადგილი შეუცვალა და საკუთარი თავი მშვიდობის ერთადერთ გარანტად გამოაცხადა. ევროკავშირი შეირაცხა, როგორც ჩვენი კულტურისთვის და ისტორიისთვის მიუღებელი და მტრული, ამას გარდა, ჩვენი ქვეყნის ნგრევისა და ომში ჩაბმის მოსურნე. ორივე ეს ასპექტი საკმარისი აღმოჩნდა შიშის და სიძულვილის აფექტების გასავრცელებლად; ცხადია, ეს არ არის „ქართული ოცნების“ გამოგონება, საარჩევნო კამპანიის შიშსა და სიძულვილზე აგება უკვე ბანალური ისტორიის ნაწილია. მაგალითად, შეგვიძლია გავიხსენოთ 2016 წლის ამერიკის საპრეზიდენტო არჩევნები და სამყაროს დონალდ ტრამპისეული აღქმა, რომელიც სავსეა მუსლიმი ტერორისტებით, მექსიკელი იმიგრანტებით, „ლიბერალ-მარქსისტებით“ და ა.შ. გადაწყვეტის გზებად ტრამპს მიაჩნდა მექსიკა-შტატების საზღვარზე გამყოფი კედლის აშენება, მუსლიმებისთვის აშშ-ს კარის ჩაკეტვა; ტრამპი ასევე აპელირებდა შტატების წინა ხელისუფლებებზე და ამერიკის ოქროს ხანის დაბრუნების ერთადერთ საშუალებად საკუთარ თავს სახავდა. თუკი იმ პერიოდში ტრამპს აწუხებდა შტატების მუსლიმი და ლათინოამერიკული მოსახლეობა, „ქართული ოცნება“ მტრის ხატად წარმოაჩენს ქვიარ საზოგადოებას, რაც ითარგმნება „მომავალი თაობის გარყვნის“, პატრიარქალური ოჯახის ნგრევის კონტექსტში. აქვე შეგვიძლია ვახსენოთ ე.წ. „აგენტების კანონის“ პერიპეტიები, რა დროსაც „ქართულმა ოცნებამ“ არასამთავრობო ორგანიზაციები შიდა მტრებად შერაცხა და გაამყარა ქართულ საზოგადოებაში არსებული სტერეოტიპები. შეიძლება ითქვას, რომ თუ შეგნებულად არა, ოცნებას ქვეშეცნეულად მაინც ესმის, რა მასშტაბის სარგებელი შეიძლება მიიღოს აფექტების პოლიტიკით ხელმძღვანელობისას; უმცირესობებისადმი სიძულვილის გაღვივება, არასამთავრობო სექტორის მტრად დასახვა, ევროკავშირის ბოროტების სავანედ წარმოჩენა, მშვიდობისა და ომის საკითხებზე სპეკულაცია მას აძლევს საზოგადოების გარკვეულ ნაწილში თანხმობის წარმოების შესაძლებლობას. ოცნებას კარგი მასწავლებლები ჰყავს, როგორც ჩრდილოეთის, ასევე, დასავლეთის მხრიდან (მაგ. ვიქტორ ორბანი) და ისინიც კარგი მოსწავლეები აღმოჩდნენ. მათ მოახერხეს მოსახლეობის ნაწილის დარაზმვა უხილავი მტრის შესაკავებლად; სამართლიანობისთვის უნდა ითქვას, რომ იდეურად გაკოტრებულმა ქართულმა ოპოზიციამ კონტრ-სტრატეგია ვერ შექმნა.
მიუხედავად დისკურსების ომში უპირატესობის მოპოვებისა და შიშის სტრატეგიის მცირე ხნიანი გამარჯვებისა, „ქართულმა ოცნებამ“ მიაღწია მიჯნას, საიდანაც უკან დასაბრუნებელი გზა აღარ არსებობს. სპინოზას პოლიტიკური მოძღვრება დაუშვებლად მიიჩნევს მრავლობის შიშით და სიძულვილით დასნებოვნების პრაქტიკას. ამ თეორიის მიხედვით, არსებობს სამი ფუნდამენტური აფექტი: სიხარული, მწუხარება და ნდომა. ბოლო მათგანზე წერილის მიზნიდან გამომდინარე არ ვილაპარაკებ; რაც შეეხება პირველ ორს, სიხარულის მომგვრელი აფექტები ისინია, რომლებიც ზრდიან ინდივიდის სამოქმედო ძალაუფლებას (სიხარული [laetitia] არის ადამიანის უფრო მცირე სრულყოფილებიდან უფრო დიდზე გარდასვლა), მაგალითად, სიმტკიცე, სიყვარული, თვითრწმენა, კეთილმოსურნეობა და ა.შ. ამის საპირისპიროდ, მწუხარე აფექტები ინდივიდის მოქმედების ძალაუფლებას ამცირებენ და ადამიანს ხდიან უმწეოს პროპაგანდის, კონსპირაციული თეორიების და სხვა პოლიტიკური მაქინაციების წინაშე. მწუხარე აფექტების მაგალითებია შიში და სიძულვილი. თითოეული მათგანი ამცირებს მრავლობის ძალაუფლებას, სახელმწიფო კი სწორედ ამ უკანასკნელის მიერ დგინდება. მწუხარე აფექტებით დასუსტებული მრავლობა ნიშნავს დასუსტებულ სახელმწიფოს და ფეთქებადსაშიშ მდგომარეობას. შიშით დაუძლურებული მოსახლეობა, ამავდროულად, სახიფათოა, რადგან ის შეიძულებს შიშის წყაროს, ხოლო საძულველი ობიექტის განადგურებისთვის ყველა ღონეს იხმარს: „ის, ვისაც სძულს, ცდილობს მოიშოროს და მოსპოს თავისი სიძულვილის საგანი“. აქვე უნდა გავითვალისწინოთ, რომ სიძულვილი, ისევე როგორც ნებისმიერი სხვა აფექტი, არის სოციალური, ანუ, როდესაც ერთ ინდივიდს სძულს, სიძულვილი შეიძლება გადასდოს სხვასაც, თავის მხრივ, ამ უკანასკნელმა კიდევ სხვას და ა.შ. სიძულვილის ობიექტის გარშემო მარტივად შეიძლება შეიქმნას გარკვეული ჯგუფი, რომელთა გაერთიანება, ცხადია, მეტად მყიფეა, მაგრამ მიზნის მიღწევამდე ადამიანთა ეს კრებული დესტაბილიზაციის ელემენტია სახელმწიფოს შიგნით. თუმცა ისე არ უნდა ვიფიქროთ, რომ სიძულვილი სპინოზასთვის მისაღები პოლიტიკური აფექტია. ეს ასე ვერ იქნება, რადგან სიძულვილი ახშობს ადამიანის გაგების უნარს და რაციონალური გადაწყვეტილების შეძლებას. კოლექტივის ემანსიპაცია (სპინოზას პოლიტიკურ თეორიაში ჩაგვრისგან გათავისუფლება და ადამიანის ემანსიპაცია ხდება კოლექტიურად და არა ინდივიდუალურად) შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, როდესაც გადალახულია მწუხარე აფექტები, ადამიანები აცნობიერებენ თავიანთ სწრაფვებს, რაციონალურად წონიან გარედან მომავალ საფრთხეებს და შიშისა და იმედის მოჯადოებულ წრეს არღვევენ თვითრწმენის და სიმტკიცის მეშვეობით. ეს კი მეტად რთულია ისეთ სახელმწიფოში, რომელშიც მხოლოდ ერთი მართავს, ხოლო დანარჩენები მწუხარე აფექტებს ემორჩილებიან. მიუხედავად იმისა, რომ სუვერენის მიერ შიშით და სიძულვილით ნასაზრდოები ადამიანები მწუხარე აფექტებს ვერ აღწევენ თავს, ეს მაინც არ ქმნის მმართველისთვის ძალმოსილების შენარჩუნების გარანტიას.
სპინოზამდე, ჯერ კიდევ მაკიაველის ნაშრომებში ვხვდებით ერთგვარ გაფრთხილებას, თუ რა შეიძლება მოიტანოს ერთის ზღვარდაუდებელმა მმართველობამ. თუკი პოლიტიკური ფილოსოფიის მაგისტრალური ხაზი მრავლობის, მასების ირაციონალიზმში ხედავს საფრთხეს, მაკიაველი გვეუბნება, რომ მრავლობის ვნებებზე უფრო სახიფათო ერთის (იქნება ეს მონარქი, პარტია თუ სხვა რამ) ახირებები და სიჯიუტეა. მაკიაველს არ მიაჩნია, რომ მრავლობა შეცდომისკენ ბუნებრივად მიდრეკილია; ის ძველ ცრურწმენას მრავლობის შეცდომისაკენ ბუნებრივი ლტოლვის შესახებ უპირისპირებს დებულებას, რომლის მიხედვითაც, ხელსაყრელ პირობებში, მთავრებისა და რჩეული მმართველების მსგავსად, არც მასები არიან, ერთი მხრივ, მორჩილების პასიური მიმღებნი, უბადრუკი მონები და შესაზარი ბატონები და, პირიქით, სოციალურ და პოლიტიკურ ფაქტორთა დამაბრმავებელი გავლენა, არც ერთ მათგანს (არც მრავლობას და არც მთავარს) არ აცილებს საბედისწერო შეცდომის საფრთხეს. მაკიაველი უფრო შორს მიდის და აღნიშნავს, რომ ერთი და იგივე პოლიტიკურ ვითარებაში მრავლობა უფრო მაღლა დგას, ვიდრე ნებისმიერი მთავარი. ხალხი, რომელიც რაციონალური განსჯით ჯეროვნად არის შეზღუდული, არათუ მთავარის მსგავს პოლიტიკურ სიმწიფეს აღწევს, არამედ აჭარბებს კიდეც მას; კანონს გაცილებული მთავარი მრავლობაზე უფრო უკონტროლო, მოკლემხედველი და მერყევია. სწორედ იმიტომაც, რომ მრავლობასა და მთავარს რაიმე წინასწარდადგენილი ბუნებრივი მიდრეკილება ერთმანეთისგან არ განასხვავებთ, მაკიაველი მასებს პოლიტიკურ ავანსცენაზე ისევე ძალაუფლებრივად და მნიშვნელოვნად მიიჩნევს, როგორც ერთეულ დაწინაურებულ პოლიტიკურ სუბიექტებს.
მიუხედავად იმისა, რომ მწუხარე აფექტებით დაავადებული მრავლობა ხშირად ვერ ხედავს გათავისუფლების გზას და საკუთარი ინტერესის საწინააღმდეგოდ მოქმედებს (როგორც სპინოზა წერს, მთავარი პოლიტიკური კითხვა ის არის, თუ რატომ იბრძვიან ადამიანები თავიანთი თავის დამონებისთვის ისევე მამაცურად, როგორც თავიანთი გათავისუფლებისთვის იბრძოლებდნენ), მრავლობას მაინც აქვს გარკვეული უპირატესობა ერთთან მიმართებით. მაკიაველისთვის მნიშვნელოვანი ღირებულება აქვს ცვლილების კონცეპტს, რომელიც არა მხოლოდ ბუნებისთვის და ფიზიკური მოვლენებისთვისაა დამახასიათებელი, არამედ ისტორიისა და სოციალურ-პოლიტიკური ცხოვრების თანმხლებიცაა. სწორედ აქ ჩანს მთავარის, თუ დაწინაურებული ადამიანების ნაკლულობა მრავლობასთან შედარებით. სუვერენის მთავარი შეცდომა სწორედ მისსავე სიჯიუტესა და დროის ცვლილების აღუქმელობაშია. სიამაყე, ერთხელ და სამუდამოდ ძვალსა და რბილში გამჯდარი ჩვეულებები მთავარს შესაძლებლობას არ აძლევს გამოიმუშაოს პოლიტიკური მოქნილობა, რაც ექსტრემალურ ვითარებაში გადამწყვეტი რამაა. დარი ნებისმიერ დროს შეიძლება ავდარმა ჩაანაცვლოს, თუმცა ამ ტრივიალური ჭეშმარიტების უგულებელყოფა, მაკიაველის აზრით, პოლიტიკურად დაწინაურებული ადამიანების ხვედრია. განსხვავებით ამისგან, მრავლობა ზუსტადაც მონოლითურობის არ ქონის გამო, მეტად შემძლეა შეეგუოს ცვლილებას და ამით დაადასტუროს თავისი ძალაუფლება და მოქნილობა: მრავალი უკეთეს დამოკიდებულებას ამჟღავნებს ცვლილებასთან მიმართებით, რადგან მოქალაქეების სხვადასხვაობა, ხასიათი და აფექტები ბევრად უკეთ ირეკლავენ და ჰბაძავენ ბუნების მრავალფეროვნებას. სპინოზაც იგივე აზრს ავითარებს „პოლიტიკურ ტრაქტატში“; რადგან ინდივიდების მცირე ჯგუფთან მიმართებით მრავლობის აზროვნების ძალაუფლება გაცილებით უფრო დიდია, უფრო მოსალოდნელია, რომ არა დაწინაურებული მთავარი თუ სუვერენი, არ აქვს მნიშვნელობა რამდენად ბრძენი თუ განსწავლულია ის, არამედ მრავლობა დაადგეს გონების გზას, რაც რაციონალური პოლიტიკური ქმედების საწინდარია: „რადგან ადამიანის ბუნება ზედმეტად სუსტია იმისთვის, რომ ყველაფერს ერთბაშად გასწვდეს, მოთათბირებით, ერთმანეთის მოსმენით და კამათით ისინი უფრო გონებამხვილნი გახდებიან და ყველა საშუალების გამოყენების შემდეგ, ისინი აღმოაჩენენ იმას, რაც მათ სურთ და რასაც ყველა დაეთანხმება, მაგრამ ამ დასკვნამდე ვერც ერთი მათგანი მარტო ვერ მივიდოდა“.[5]
განსხვავებით ჰობსისეული მოდელისგან, რომელშიც სუვერენი პოლიტიკური ძალაუფლების ერთადერთი მფლობელია, სპინოზა და მაკიაველი კარგად ხედავენ იმ მიჯნებს, რაც ძალაუფლებრივი ბალანსის კონტექსტში სახელმწიფოში არსებობს. სახელმწიფო მუდმივად არის ბუნებით მდგომარეობაში, ანუ აქ ძალაუფლება ერთხელ და სამუდამოდ გარანტირებული კი არ არის ვინმეს ხელში, არამედ გვაქვს მუდმივად ცვალებადი და მიმდინარე პროცესი. სუვერენის ლიმიტი მრავლობის ძალაუფლებაა და პირველი მხოლოდ იმიტომ ახერხებს საკუთარი პოზიციის შენარჩუნებას, რომ მრავლობაში წარმოქმნის თანხმობას. სახელმწიფოში არსებული ძალაუფლებრივი ბალანსი მმართველსა და მართულებს შორის ირღვევა მაშინ, როდესაც მრავლობა ხდება აღშფოთების აფექტის გამტარი.
აღშფოთების[6] აფექტს სპინოზა დაახლოებით ასე განმარტავდა: თუკი ის, ვის მიმართაც შეიძლება არაფერს განვიცდიდით, ჩვენივე მსგავსს ზიანს აყენებს — მისდამი სიძულვილი გაგვიჩნდება; ე.ი. აღშფოთება ძალადობის მსხვერპლის აფექტებთან საკუთარი თავის გაიგივებაა. აღშფოთების აფექტს აქვს სოციალური ასპექტი, ის გადამდებია, ადამიანთა მრავლობას ერთდროულად აღძრავს სამოქმედოდ. თუმცა, როგორც სხვა ყველა აფექტი, ის არ არის გამძლე და წარმავალია. შესაძლოა, მის აზვირთებას მოჰყვეს დიდი ქარიშხალი, თუმცა მისი დაცხრომა და მილევა დროის საკითხია. მაგრამ შეუძლებელია აფექტის სრული ამოძირკვა თუ ის არ ჩანაცვლდება რაიმე სხვა, უფრო ძლევამოსილი აფექტით. სპინოზას მიხედვით, აღშფოთება მით მეტია, რაც უფრო მეტად აჭარბებს ესა თუ ის პოლიტიკური რეჟიმი კანონით დაწესებულ ჩარჩოებს. სახელმწიფოს განსაზღვრავს მრავლობის ძალაუფლება, მაშასადამე სახელმწიფო აპარატის ძალმოსილება კლებულობს მრავლობაში აღშფოთების აფექტის ზრდის პროპორციულად. პოლიტიკური რეალიზმიდან გამომდინარე, სპინოზას აზრით, სახელმწიფო აპარატმა არ უნდა იმოქმედოს ისე, რომ საზოგადო მღელვარება გამოიწვიოს. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ თუმცა ყველა კანონი სუვერენის ნებიდან გამომდინარეობს, სუვერენის ყველა მოხასიათება და კაპრიზი ვერ იქცევა კანონად, რადგან არავის ძალუძს ძალაუფლების, ანუ უფლების სხვისთვის (ამ შემთხვევაში სუვერენისთვის) გადაცემა იმგვარად, რომ თვითონ ადამიანად ყოფნა შეწყვიტოს და რომ ვერ იარსებებს სუვერენი, რომელიც ისე იქცევა, როგორც მას მოეპრიანება. ეს თეზისი გამომდინარეობს იმ მარტივი პოლიტიკური ფაქტიდან, რომ აბსოლუტური ძალაუფლება სინამდვილეში ილუზიაა, ე.ი. ყველაზე მძლავრი სახელმწიფო აპარატიც კი ვერ მოაქცევს ინდივიდებს ისეთი კონტროლის ქვეშ, რომ მათ ვეღარ შეძლონ ამბოხი.
ზოგჯერ მრავლობის შიში სუვერენისადმი გარდაიქმნება აღშფოთებად, თუმცა მაინც როგორ ხდება ეს? ტირანი ინდივიდებში ნერგავს შიშს, ანუ მწუხარების აფექტს, რაც, თავის მხრივ, აუცილებლად წარმოშობს სიძულვილს ძალმოსილების მპყრობლისადმი. თუკი სიძულვილის აფექტის მატარებელი ინდივიდები რჩებიან იზოლირებულნი, ანუ თუკი საზოგადოება გათითოკაცებული და გამხოლოებული ატომებისგან შედგება, ტირანული რეჟიმი ნარჩუნდება. ამის მიზეზი ის არის, რომ ნებისმიერი იზოლირებული აფექტი ეპიზოდური და ადვილად განქარვებადია. იზოლირებული აფექტის ჩანაცვლება მარტივია საპირწონე აფექტით (მაგალითად, მარტივია ერთეული ინდივიდის შიში უცაბედად შეიცვალოს იმედით) და, ასევე, შეუძლებელია, რომ სუვერენმა მოახერხოს ერთდროულად ყველა ინდივიდის დასჯა (რაც აფექტის მასობრივ გავრცელებას გამოიწვევდა). როგორც წესი, სახელმწიფო აპარატი ცდილობს, პირველ რიგში, მხოლოდ იმ ინდივიდების დასჯით და დეჰუმანიზებით დაიწყოს, ვისი უფლებების შებღალვაც არ გამოიწვევს გადამდები აღშფოთების აფექტს. სადამსჯელო აქტი ქმნის ილუზიას, რომ მსჯავრი მხოლოდ ცალკეულების ხვედრია და არა საყოველთაო სანქცია. ტირანული რეჟიმი ხელოვნურად წარმოშობს მარტოობის, იზოლირებულობის განცდას, რათა ადამიანებს ჩაუნერგოს სრული აპათია და გამოიწვიოს სოლიდარობის გრძნობის ტოტალური ატროფია. მიუხედავად ამისა, სუვერენული ძალმოსილება შეზღუდული და ზღვარდებულია მრავლობის ძალაუფლებით, მმართველის ძალმოსილება მრავლობის თანხმობაზე დგას და რა დროსაც საზოგადოებრივი კონსენსუსი ირღვევა, სუვერენს ორი გზა რჩება: მოეგოს გონს და კვლავ ეცადოს თანხმობის წარმოებას, ან აამუშაოს რეპრესიული აპარატი. უკანასკნელ შემთხვევაში, ძალაუფლების დაკარგვა დროის საკითხია და საზოგადოება ეშვება ამბოხებების, გადატრიალებების და ბუნებითი მდგომარეობის მორევში. სპინოზას ამის მაგალითად ინგლისის რევოლუციის პერიპეტიები მოჰყავს, ჩარლზ I-ის ტახტიდან ჩამოგდება, რასაც უამრავი სოციალური კონფლიქტი და საზოგადოებრივი სხეულის სრული მოშლა მოჰყვა; თუმცა, რა თქმა უნდა, ქაოსს კვლავ მოსდევს ახალი სამართლებრივი სისტემის შექმნა და სახელმწიფოებრივი რეჟიმის აღორძინება.[7] სხვა სიტყვებით, სწორედ აღშფოთების აფექტია პასუხისმგებელი, როგორც რეჟიმის დამხობაზე, ასევე ახალი პოლიტიკური ფორმაციის აღმოცენებაზე. აღშფოთების აფექტი არის სამკურნალო საშუალება, რომლითაც მრავლობა ახერხებს მოირჩინოს სოციალური პათოლოგიები და შეძლოს თვითორგანიზება; აღშფოთების აფექტმა შეიძლება ამოხეთქოს ყოველთვის, როდესაც სახელმწიფოს ძალმოსილება და უფლება არღვევს მრავლობის ძალაუფლების მიერ დადგენილ საზღვრებს. და მაშინაც კი, როდესაც აღშფოთებას არ მოსდევს რეჟიმის ცვლილება, ის მაინც თამაშობს გარკვეულ რეგულატორულ როლს სოციო-პოლიტიკურ ცხოვრებაში. აღშფოთება არის სახელმწიფო აპარატის ძალაუფლების საზღვარი და როდესაც ის გადალახულია, ეს იმას ნიშნავს, რომ მმართველმა განიცადა მარცხი და ის ვეღარასოდეს შეძლებს სიმშვიდისა და წონასწორობის შენარჩუნებას. სპინოზა ემიჯნება იმ იურიდიულ ილუზიას, რომ სუვერენი შესაძლოა კონსტიტუციური ჩარჩოთი შეიზღუდოს, ერთადერთი ლიმიტი მრავლობის აღშფოთებაა. როდესაც მმართველი განგრძობითად გადის დადგენილი სამართლებრივი ნორმების მიღმა, ეფლობა კორუფციაში, იტაცებს სახელმწიფო ქონებას, არღვევს ძირითად უფლებებს, საზოგადოებრივ სხეულში მიმოსვლას იწყებს აღშფოთების აფექტი, რასაც, შესაძლოა, არ მოჰყვეს მყისიერი შედეგი, მაგრამ ის იღებს ნელი მოქმედების ბომბის სახეს.
„ქართულმა ოცნებამ“ წლების განმავლობაში შიშით კვება საზოგადოების სხვადასხვა ჯგუფი; საფრთხობელად ის იყენებდა ხან წინა ხელისუფლებას, ხან ომს, ხანაც „ეროვნული გადაგვარების საშიშროებას“. საბოლოოდ, ოცნებამ შეძლო ის, რაც იქამდე თვითონ სოციალურმა ჯგუფებმა ვერ მოახერხეს; მრავლობა გაერთიანდა საერთო სიძულვილის ობიექტის გარშემო და აღშფოთდა. ცხადია, სპინოზას თეორიის მიხედვით დასაშვებია, რომ აღშფოთებამ, თუნდაც ერთი უმსგავსო აქტის შედეგად იფეთქოს, მაგრამ ოცნება წლების განმავლობაში თანდათანობით ზღუდავდა ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებებს, ამყარებდა პოლიციურ სახელმწიფო აპარატს, იტაცებდა საერთო რესურსებს, აოხრებდა ბუნებრივ საარსებო გარემოს, ამწვავებდა სოციალურ და ეკონომიკურ ურთიერთობებს; შედეგად მიიღო მთელი ამ დაგროვილი ბრაზის გადაზრდა საერთო სახალხო აღშფოთებაში, რაც ვერ განელდება მანამ, სანამ მრავლობა არ განიცდის სხვა უფრო ძლიერ, უწინდელის გადამფარავ აფექტს.
სად შეიძლება წაგვიყვანოს სიძულვილის და აღშფოთების აფექტებმა? არსებობს რაიმე გამოსავალი აღშფოთების და სიძულვილით მოცული კრიზისიდან? სპინოზა სწორედ ამ პასუხს ეძებდა, როდესაც 1660-იან წლებში „ეთიკაზე“ მუშაობას თავი მიანება და დაიწყო „თეოლოგიურ-პოლიტიკური ტრაქტატის“ წერა. იმ პერიოდის ჰოლანდიის პროვინციის სოციალური დაძაბულობები არქეტიპული მაგალითია იმისა, თუ რა შეიძლება მწუხარე აფექტებით შეპყრობილმა მრავლობამ გამოიწვიოს. 1672 წელს კალვინისტური წრის მიერ წახალისებულმა დაჯგუფებამ მოახერხა სპინოზას მეგობრის, ჰოლანდიის პროვინციის მმართველის, იოჰან დე ვიტის სიკვდილით დასჯა და სახელმწიფო გადატრიალება. კალვინისტების ანტი-მეცნიერულმა, ანტი-რესპუბლიკურმა და რელიგიური შუღლით გაჯერებულმა პოლიტიკამ მრავლობა მიიყვანა საბედისწერო მომენტამდე და რესპუბლიკური წყობის მომხრეები ჰააგაში, სპინოზას სახლიდან რამდენიმე ქუჩის მიღმა, აწამეს, დაასახიჩრეს, შემდეგ კი დახოცეს. ეს ხდომილება სპინოზაზე მძიმე კვალს ამჩნევს და „ეთიკის“ დასრულების შემდეგ ის იწყებს „პოლიტიკური ტრაქტატის“ (ბოლო, დაუსრულებელი ნაშრომის) მონახაზის შექმნას, რომელშიც აანალიზებს იმ პრევენციულ საშუალებებს, რაც სახელმწიფოს დესტაბილიზაციისგან იცავს. სპინოზას გაკვეთილი ნათელია: შიშის, სიძულვილის და აღშფოთების მოჯადოებული წრიდან გამოსავალი ერთადერთი აბსოლუტური მმართველობის პირობებში, ანუ დემოკრატიაშია შესაძლებელი. ცხადია, სპინოზა არ გულისხმობს ფორმალურ, წარმომადგენლობით დემოკრატიას, რომელშიც მოქალაქე უმეტესად გაუცხოებულია პოლიტიკურისგან და, ძირითადად, მხოლოდ სამოქალაქო საზოგადოების წევრი, ანუ ეგოისტური, ეკონომიკური ინტერესების განმახორციელებელია. სპინოზასეული დემოკრატიული მოდელი ნიშნავს არა სამოქალაქო, არამედ პოლიტიკურ საზოგადოებას, რა დროსაც ერთეული საყოველთაოს თავის თავში მატარებელია. სხვა სიტყვებით, მოქალაქეებმა უნდა შექმნან რაც შეიძლება მასშტაბური სათათბიროები, შეიკრიბონ რეგულარულად და ერთობლივად მიიღონ გადაწყვეტილებები. სათათბიროს თითოეული წევრი ვერ იქნება აბსოლუტურად უნაკლო და რაციონალური მოქალაქე, მაგრამ მრავლობის უპირატესობა ერთთან მიმართებით ის არის, რომ მასში შემავალ ინდივიდებს შეუძლიათ ერთმანეთის ნაკლოვანებების და შეცდომების დაზღვევა. ის, რასაც საერთო ცნებებით გაერთიანებული პოლიტიკური სხეულები შეძლებენ, არ ძალუძს ერთს. „პოლიტიკურ ტრაქტატში“ სპინოზა ნათლად აცხადებს, რომ ისინი, ვინც მრავლობას სახელმწიფო საქმეების არცოდნის გამო დასცინიან უმეცარნი არიან, რადგან მრავლობის ბუნების ბრალი კი არ არის შეცდომისაკენ მიდრეკილება, არამედ — იმის, რომ სახელმწიფო საქმეები, როგორც წესი, მათ ზურგს უკან, ფარდის მიღმა კეთდება და მოქალაქეები მოწყვეტილები არიან პოლიტიკურ პროცესებს. დემოკრატიულ სახელმწიფოში მმართველსა და მართულს შორის ზღვარი იშლება და თითოეული თვითონ ხდება პოლიტიკური განმსჯელი, წინსვლასა თუ შეფერხებაზე პასუხისმგებელი. სპინოზას პოლიტიკური გაკვეთილის მიხედვით, პოლიტიკური აფექტების დაცინვის და გვერდზე მექანიკურად მოსროლის მაგივრად, ჩვენ, როგორც მოქალაქეებმა, უნდა შევისწავლოთ შიშის, სიძულვილის და აღშფოთების წყაროები, რომლებიც მრავლობაში მუდმივად ცირკულირებენ. ნაცვლად მრავლობის მწუხარე აფექტებით დასნებოვნებისა (რაც საბოლოოდ ამბოხებაში გადაიზრდება), კოლექტივი უნდა გაძლიერდეს დემოკრატიული ინსტიტუციების დახმარებით (რაც თავისთავად ფართო სოციალურ ინტერაქციას გულისხმობს და საერთო ცნებების გამონახვას). როგორც სპინოზა „ეთიკაში“ წერს, „რაც უფრო დიდია მწუხარება მით უფრო დიდია სურვილი ამ მწუხარების თავიდან მოშორებისა“, ამიტომ ადამიანები აუცილებლად ეცდებიან აღშფოთება ჩანაცვლდეს სიხარულის მომგვრელი აფექტით (რა თქმა უნდა, არა აუცილებლად და გარანტირებულად, მაგრამ სხვაგვარად ჩაგვრისგან ემანსიპაცია შეუძლებელია). აღშფოთების დამძლევი აქტიური აფექტი სიმტკიცეა;[8] ამ აფექტის რადიკალური პოლიტიკური ხასიათი სწორედ იმაშია, რომ მისი საშუალებით (კერძოდ, მხნეობითა და დიდსულოვნებით) ინდივიდები ერთმანეთს მჭიდროდ უკავშირდებიან (კავშირი არსებობს აღშფოთების დროსაც, თუმცა მყიფე და არამყარი) და ერთად ქმნიან გამათავისუფლებელ, კოლექტიურ პროექტს. სიმტკიცის, მხნეობისა და დიდსულოვნების კულტივირება მწუხარე აფექტების მორევისგან თავის დახსნის წინაპირობაა, შიშსა და იმედს შორის მერყეობის გადალახვის საფუძველია. „ეთიკის“ მეოთხე ნაწილში სპინოზა აღწერს მწუხარე აფექტებით მოცული მრავლობის ბედს: „ისინი ვინც, ვნებებს ემონებიან თავიანთი თავის კი არა, ფორტუნის კონტროლქვეშ არიან და ამ უკანასკნელის ძალმოსილებას იმდენად განიცდიან, რომ თუნდაც ზოგჯერ თავიანთთვის უკეთესს ხედავდნენ, მაინც უარს მისდევენ.“ ადამიანის პოლიტიკურ მომწიფებულობას სწორედ შიშის, სიძულვილის და აღშფოთების აფექტები აფერხებენ; ეს იმას არ ნიშნავს, რომ რომელიმე აფექტისგან სრულიად შესაძლებელია თავის დაცვა, მეტიც, ზოგჯერ, აღშფოთების აფექტი აუცილებელია, რომ შიშით და მერყეობით დაუძლურებული საზოგადოება გამოაღვიძოს, მაგრამ ემანსიპატორული პოლიტიკური პროექტის შექმნა შეუძლიათ მხოლოდ (მწუხარე აფექტებისგან) თავისუფალ ინდივიდებს.
თუკი თავდაპირველად, 28 ნოემბრის საღამოს, ადამიანები ქუჩაში აღშფოთების აფექტმა გამოიყვანა, ჩვენ ნელ-ნელა ვხედავთ სოლიდარობის, ურთიერთსიყვარულის აფექტების გამოღვიძებას. თბილისის ქუჩებში პროფესიული წრეების, სტუდენტების, სხვადასხვა ნიშნით გაერთიანებული საზოგადოებრივი ჯგუფის მარშები იძლევა იმედს, რომ აღშფოთების აფექტს ჩაანაცვლებს სიმტკიცის, მხნეობის და დიდსულოვნების აფექტები, რომლებიც თანასწორობაზე დაფუძნებულ საზოგადოებრივი მოდელის აშენების შესაძლებლობას აჩენს. თუკი საერთო მოწინააღმდეგის სიძულვილი და აღშფოთების აფექტი არ იქნება ერთადერთი გამაერთიანებელი, პროტესტს აქვს პოტენციალი, რომ აქამდე ჩვენი საზოგადოებისთვის არნახულ დემოკრატიულ პროექტს ჩაუყაროს საფუძველი.
შენიშვნები
[1] „ქართული ოცნების“ წევრის, ირაკლი კობახიძის განცხადება, 2028 წლამდე ევროინტეგრაციის შეჩერების შესახებ. https://www.youtube.com/watch?v=dbxSSXB6PYk
[2] „იმედი [spes] არის არამყარი სიხარული, აღმოცენებული მომავლისა თუ წარსულის საგნის იდეიდან, რომლის შედეგი/აღსრულება რამდენადმე გვეეჭვება“ (სპინოზა, ეთიკა).
[3] შიში [metus] არის არამყარი მწუხარება, აღმოცენებული მომავლისა თუ წარსულის საგნის იდეიდან, რომლის შედეგი/აღსრულება რამდენადმე გვეეჭვება (სპინოზა, ეთიკა).
[4] სიძულვილი [odium] არის მწუხარება, რომელსაც გარეგანი მიზეზის იდეა ახლავს თან (სპინოზა, ეთიკა).
[5] სპინოზა, პოლიტიკური ტრაქტატი, 9.14.
[6] აღშფოთება [indignatio] არის ვისიმე სიძულვილი, ვინც სხვა ადამიანს დაუშავა (სპინოზა, ეთიკა).
[7] „რადგან ადამიანები უფრო მეტად აფექტებით ხელმძღვანელობენ, ვიდრე გონებით, გამოდის, რომ მრავლობას, რომელიც ერთი საერთო აფექტით იმართება, ბუნებრივად სურს და თანხმდება იმოქმედოს, როგორც ერთმა გონმა, საერთო იმედის, შიშის, თუ შურისძიების საზოგადო სურვილის გამო. (…) და რადგან მარტოობაში არავის აქვს იმის ძალა, რომ საკუთარი თავი დაიცვან და საჭიროებანი დაიკმაყოფილონ, ადამიანები სამოქალაქო მდგომარეობას ბუნებრივად მიელტვიან და ისე არასოდეს მოხდება, რომ ის (სამოქალაქო მდგომარეობა) სრულიად დაიშალოს“ (სპინოზა, პოლიტიკური ტრაქტატი, 6.1).
[8] „იმ აფექტებიდან გამომდინარე ყველა ქმედებას, რომელიც დაკავშირებულია გონთან იმდენად, რამდენადაც იგი იმეცნებს, მივაკუთვნებ სიმტკიცეს; ამ უკანასკნელს კი, მხნეობად და დიდსულოვნებად ვყოფ. მხნეობაში მესმის ნდომა, რომლითაც თითოეული, საკუთარ ყოფნაში შენარჩუნებისთვის, მხოლოდ გონების კარნახით ირჯება. დიდსულოვნებაში მესმის ნდომა, რომლითაც ყველა მხოლოდ გონების კარნახით ირჯება, დაეხმაროს სხვა ადამიანებს და მათთან დამეგობრდეს. მაშასადამე, იმ ქმედებებს, რომლებიც მხოლოდ მოქმედი პირის სარგებლობისთვისაა გამიზნული, მხნეობას ვუწოდებ, ხოლო იმას, რაც მიზნად სხვისთვის სარგებლის მოტანას ისახავს — დიდსულოვნებას. მაშასადამე, თავშეკავებულობა, კეთილგონიერება და განსაცდელის ჟამს უდრეკი სული და ა.შ. მხნეობის სახეობებია; ხოლო მოკრძალება, მოწყალება და ა.შ. — დიდსულოვნების სახეობები“ (სპინოზა, ეთიკა).